Antyoksydanty są związkami pełniącymi w organizmie bardzo ważną rolę: neutralizują wolne rodniki, których nadmierna ilość może wywoływać schorzenia groźne dla zdrowia, na nawet życia. Źródłem antyoksydantów są głównie nieprzetworzone warzywa i owoce, które zawierają cenne witaminy, minerały, polifenole oraz karotenoidy.
Spis treści:
- Wolne rodniki w organizmie
- Czym są antyoksydanty?
- Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – witaminy
- Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – składniki mineralne
- Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – polifenole
- Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – karotenoidy
- Źródła
Wolne rodniki w organizmie
Reaktywne formy tlenu (ang. reactive oxygen system, ROS), czyli wolne rodniki (ang. free radicals) powstają w wyniku procesu oddychania komórkowego, a więc naturalnie zachodzącego procesu metabolicznego. Są one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, jednak ich nadmierna, niefizjologiczna ilość jest niebezpieczna – gdy jest ich zbyt dużo, uszkadzają wiele struktur, które wchodzą w skład komórki.
Istnieje wiele czynników zewnętrznych, mogących powodować zaburzenia równowagi w organizmie pomiędzy wolnymi rodnikami a składnikami, które je neutralizują (na korzyść ROS), co prowadzi do pojawienia się tzw. stresu oksydacyjnego. Należą do nich między innymi: zanieczyszczenie środowiska, niezdrowa (przetworzona, zepsuta, zanieczyszczona) żywność, stres, dym tytoniowy, nadmierna ilość spożywanego alkoholu, promieniowanie UV. Stres oksydacyjny, powoduje nie tylko przewlekłe zmęczenie, kłopoty z koncentracją, bóle głowy ale przyczynia się również do rozwoju wielu chorób cywilizacyjnych, takich jak np. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroby neurodegeneracyjne, choroby o podłożu zapalnym czy złośliwe nowotwory.
Czym są antyoksydanty?
Antyoksydanty czyli substancje przeciwutleniające (przeciwutleniacze) to niejednorodna grupa związków chemicznych, których zadaniem jest między innymi przeciwdziałanie powstawaniu rodników oraz naprawianie szkód w organizmie wywołanych przez oksydanty. Wyróżniamy:
- antyoksydanty endogenne, do których zaliczamy enzymy: dysmutazę ponadtlenkową, katalazę i peroksydazę glutationową;
- antyoksydanty egzogenne, zawarte w żywności.
Obydwie formy antyoksydantów są częścią złożonego systemu, zwanego barierą antyoksydacyjną lub antyoksydacyjnym układem ochronnym (ang. antioxidant defence system, ADS).
Antyoksydanty dostarczane organizmowi z pokarmem to np.:
- witaminy (witamina A, C i E),
- składniki mineralne (cynk, selen, miedź, mangan),
- polifenole (głównie roślinne: flawonoidy, kwasy fenolowe, lignany, stilbeny),
- roślinne karotenoidy (α i β-karoten, zeaksantyna, luteina, likopen, β-kryptoksantyna).
Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – witaminy
Witaminy pełnią wiele funkcji w organizmie ludzkim; większość z nich trzeba dostarczyć wraz z pokarmem. Niektóre uczestniczą w aktywnym zwalczaniu wolnych rodników i reaktywnych form tlenu. Ich niedobór sprzyja niekorzystnym zmianom w organizmie, prowadzącym do rozwoju różnych schorzeń, w tym nowotworów złośliwych. Do witamin będących najsilniejszymi antyoksydantami należą:
- witamina A – znajdziemy ją np. w marchewce, natce pietruszki, jarmużu, szpinaku, dyni, moreli, boćwinie, wątróbce (cielęcej, wołowej, wieprzowej), jajach, papryce czerwonej, cykorii;
- witamina C – jej głównym źródłem są między innymi: natka pietruszki, papryka czerwona, brukselka, brokuły, porzeczki czarne, truskawki, owoce cytrusowe;
- witamina E – zawierają ją głównie: oliwa z oliwek, migdały, olej słonecznikowy, orzechy laskowe, kiełki oraz zarodki nasion zbóż, pomidory, brokuły brukselka, łosoś, mintaj, śledź, jaja.
Należy pamiętać, że warzywa i owoce po przetworzeniu (gotowaniu, duszeniu itp.) tracą część swoich cennych właściwości. Dlatego w walce z wolnymi rodnikami, te produkty, które można, należy jak najczęściej spożywać w formie surowej.
Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – składniki mineralne
Do składników mineralnych, wykazujących silne działanie antyoksydacyjne zaliczamy:
- cynk – znajdziemy go między innymi w ostrygach, wątrobie cielęcej, pestkach dyni, fasoli białej, migdałach, kaszy gryczanej, płatkach owsianych, orzechach brazylijskich;
- selen – pierwiastek ten zawarty jest np. w orzechach, rybach (głównie w tuńczyku, makreli), pszenicy, drobiu, jajach;
- mangan – jego cennym źródłem są między innymi płatki owsiane, produkty zbożowe, biała fasola, owoce morza, kasza, gryczana orzechy.
Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – polifenole
Polifenole są metabolitami wtórnymi roślin. Znajdują się przede wszystkim w surowych, zewnętrznych ich częściach (skórka owoców, liście warzyw). Produktami bogatymi w polifenole są między innymi: cebula, jabłka, owoce jagodowe, brokuły, czerwone wino, czarna i zielona herbata, kakao, winogrona, oliwa z oliwek itp. Warzywa i owoce bogate w polifenole najlepiej spożywać w formie nieprzetworzonej.
Antyoksydanty a nowotwory złośliwe – karotenoidy
Jedną z najważniejszych funkcji karotenoidów jest ich działanie antyoksydacyjne wobec reaktywnych form tlenu, jak i wolnych rodników. Dieta bogata w te związki obniża ryzyko zachorowania na takie choroby jak np. nowotwory złośliwe. Zawarte są one między innymi w marchewce, papryce, dyni, fasolce szparagowej, szpinaku, mango, pomidorach, jarmużu, orzechach.
Źródła
- Skotnicka Magdalena, Golan Marika, Szmukała Noemi, Rola naturalnych przeciwutleniaczy pochodzenia roślinnego w profilaktyce nowotworowej, Annales Academiae Medicae Gedanensis, 2017, 47, 119-127.
- Wnęk Dominika, Wolne rodniki (reaktywne formy tlenu), online, dostęp: 18.02.2024.
- Musielińska Renata, Bus Barbara, Przegląd wybranych antyoksydantów w aspekcie bezpieczeństwa ich stosowania, Technika, Informatyka, Inżynieria Bezpieczeństwa, 2015, t. III, 93-112.
