Jednym z bardziej dokuczliwych skutków ubocznych leczenia cytostatykami (wykorzystywanych w trakcie chemioterapii nowotworów) są nudności i wymioty. Najskuteczniejszą metodą zapobiegania tym nieprzyjemnym dolegliwościom jest profilaktyka polegająca na podaniu choremu środków przeciwwymiotnych. Ich dobór zależy od rodzaju podanych cytostatyków, indywidualnych czynników ryzyka i dotychczasowych doświadczeń chorego.
Spis treści:
- Czym jest chemioterapia?
- Chemioterapia – skutki uboczne
- Nudności i wymioty przy chemioterapii
- Nudności i wymioty podczas chemioterapii – czynniki ryzyka
- Zapobieganie nudnościom i wymiotom przy chemioterapii
- Żywienie w czasie wymiotów podczas chemioterapii
- Źródła
Czym jest chemioterapia?
Pierwotnie chemioterapia (ang. chemotherapy, CTH) oznaczała terapię schorzeń z wykorzystaniem lekarstw lub substancji chemicznych. Obecnie termin ten odnośni się jedynie do leczenia chorób onkologicznych – choremu podaje się określone związki chemiczne (leki cytostatyczne zwane cytostatykami), które działają niszcząco na komórki nowotworowe. Jest to jeden z głównych, bardzo często stosowanych, sposobów walki z wieloma groźnymi nowotworami.
Chemioterapia – skutki uboczne
Choć w wielu przypadkach chemioterapia ratuje życie chorego, nie można zapominać o skutkach ubocznych tej formy leczenia nowotworów. Podanie cytostatyków skutkuje bowiem nie tylko zahamowaniem i zaburzeniem procesów podziałów komórek nowotworowych, ale również szybkodzielących się, zdrowych komórek, takich jak np. komórki nabłonkowe przewodu pokarmowego, mieszków włosowych czy komórki szpiku kostnego. Dlatego w trakcie oraz po zakończeniu chemioterapii często pojawiają się skutki uboczne leczenia. Do wczesnych powikłań i efektów niepożądanych zaliczamy między innymi:
- zmniejszenie liczby krwinek białych, czerwonych oraz płytek krwi,
- wypadanie włosów,
- zmiany skórne,
- odczyny uczuleniowe,
- biegunkę,
- nudności i wymioty.
Powikłania późne obejmują np. problemy z pracą mięśnia sercowego, nerek, płuc oraz zaburzenia neurologiczne.
Nudności i wymioty przy chemioterapii
Objaw, jakim są nudności i wymioty (NiW) przy chemioterapii, wynika z uszkodzenia komórek enterochromatofilnych żołądka i jelit przez cytostatyki. Z komórek tych uwalniana jest serotonina, która prowadzi do pobudzenia włókien nerwowych, co w efekcie wywołuje niepożądane objawy ze strony układu pokarmowego. Dodatkowo, leki cytostatyczne drażniąc receptory ośrodkowego układu nerwowego, pobudzają ośrodek wymiotny. Nudnościom i wymiotom towarzyszy często lęk, uczucie niepokoju, nadmierne pocenie się, brak apetytu, zawroty głowy.
Wg kryteriów CTCAE (ang.Common Terminology Criteria for Adverse Events), wymioty wywołane leczeniem cytostatycznym dzielimy na:
- wymioty ostre – pojawiające się szybko (nawet od kilku minut do kilku godzin), nasilające się już po około 5 godzinach od momentu podania leku;
- wymioty opóźnione – występujące po 24 godzinach lub po 5-7 dniach od chwili przyjęcia leku;
- wymioty przebijające – pojawiające się w różnych okresach, nieprzemijające mimo podania choremu leków przeciwwymiotnych;
- wymioty oporne –charakterze uporczywym, utrzymujące się nawet po podaniu leków przeciwwymiotnych.
Pojawienie się wymiotów ostrych jest czynnikiem ryzyka wystąpienia wymiotów późnych. Jednak około 25% chorych doświadcza wymiotów opóźnionych, których nie poprzedziły wymioty ostre. Nierzadko obserwuje się wystąpienie dolegliwości jeszcze przed zastosowaniem chemioterapii i takie zjawisko najczęściej ma podłoże psychogenne, związane ze stresem, lękiem przed skutkami ubocznymi leczenia.
Nudności i wymioty podczas chemioterapii – czynniki ryzyka
Nie wszystkie leki stosowane podczas chemioterapii wywołują w takim samym stopniu nudności i wymioty; przyjmowanie niektórych z nich prowadzi to tego rodzaju objawów niemal zawsze, innych – nieczęsto. Wyróżnia się leki o wysokim (> 90%), średnim, (30–90%), niskim (10–30%) lub minimalnym (< 10%) ryzyku wystąpienia nudności i wymiotów. Dodatkowo, nie każdy chory reaguje tak samo na podanie cytostatyków. Nasilone dolegliwości częściej występują u:
- osób młodych,
- kobiet, u których w czasie ciąży pojawiały się intensywne dolegliwości tego rodzaju,
- osób, u których występowały wcześniej epizody wymiotów i nudności po zabiegach operacyjnych,
- osób mających problem z chorobą lokomocyjną,
- osób cierpiących na tzw. samoistne nudności poranne,
- osób, u których wcześniej wystąpiły nudności i wymioty podczas chemioterapii.
Z badań wynika, że mniejszą skłonność do pojawienia się intensywnych nudności i wymiotów wykazują osoby które:
- cechuje silna motywacja do walki z chorobą nowotworową i pozytywne nastawienie do leczenia cytostatykami,
- charakteryzuje dobra kondycja/sprawność ogólna,
- w przeszłości spożywały nadmierne ilości alkoholu,
- w przeszłości nie doświadczyły intensywnych NiW podczas leczenia cytostatykami.
Zapobieganie nudnościom i wymiotom przy chemioterapii
Zapobieganie i zmniejszenie nasilenia nudności i wymiotów w trakcie leczenia cytostatykami jest bardzo istotną kwestią, z uwagi na ich negatywny wpływ na jakość funkcjonowania chorego oraz jego nastawienie do leczenia (w skrajnych przypadkach intensywne NiW są przyczyną zaprzestania dalszego leczenia!). Silne wymioty powodują również konsekwencje zdrowotne, upośledzające proces rekonwalescencji: prowadzą do zaburzeń wodno-elektrolitowych organizmu, zaostrzeń chorób przewlekłych czy niedożywienia.
Należy podkreślić, że w ciągu ostatnich lat medycyna zrobiła duży postęp w profilaktyce oraz leczeniu nudności i wymiotów podczas chemioterapii. Nowoczesne leki działające przeciwwymiotnie często podawane są profilaktycznie pacjentom przyjmującym cytostatyki, co do których istnieje duże prawdopodobieństwo, że wywołają dokuczliwe objawy ze strony układu pokarmowego, nawet jeśli nie ma pewności, czy NiW wystąpią i w jakim natężeniu. Obecnie w Polsce dostępne są środki, które przyjęte na godzinę przez podaniem cytostatyków utrzymują swoje działanie nawet przez kilka dni, zabezpieczając tym samym chorego przed pojawieniem się nie tylko wymiotów ostrych, ale również opóźnionych.
Bardzo istotne jest także nastawienie psychiczne chorego. Rzeczowa rozmowa z lekarzem o skutkach chemioterapii oraz o dostępnych metod zapobiegania NiW jest niezwykle ważnym elementem leczenia. Sprzyja dobremu nastawieniu pacjenta do zaplanowanej terapii – chory zwykle czuje mniejszy lęk i łatwiej opanowuje odruch wymiotny, jeśli ma świadomość, że jest dobrze zabezpieczony przed pojawieniem się dolegliwości.
Żywienie w czasie wymiotów podczas chemioterapii
Nie ma właściwie specjalnych ograniczeń związanych z dietą w trakcie i po zakończeniu chemioterapii. Komponując jadłospis warto kierować się wytycznymi WHO w zakresie zdrowego żywienia – na co dzień należy spożywać dużą ilość nieprzetworzonych, ekologicznych warzyw, zdrowe tłuszcze, nabiał i chude mięso. Z diety należy wyeliminować cukier, niezdrowe prozapalne tłuszcze, alkohol. Warto unikać smażenia potraw, stawiając tym samym na inne metody obróbki żywności: gotowanie (w wodzie, na parze), pieczenie w naczyniu żaroodpornym czy duszenie. Po zakończeniu posiłku, przez około 2 godziny, warto unikać pozycji leżącej.
Posiłki należy spożywać powoli, dokładnie żując każdy kęs. Dobrze jest zjadać częściej mniejsze porcje, a tym samym unikać przejadania się. Osoby wrażliwe na zapachy powinny powstrzymywać się od konsumowania potraw intensywnie pachnących, powinny również jeść w miejscu wolnym od intensywnych zapachów (odruch wymiotny może powodować zapach spalin, papierosów, jedzenia, a nawet kawy). Nie wolno zapominać o odpowiednim nawadnianiu organizmu; warto unikać napojów gazowanych.
Źródła:
- Portal Onkonet, Chemioterapia – metoda leczenia nowotworów , dostęp: 20.07.2024.
- Jagiełło-Gruszfeld Agnieszka, Chemioterapia bez nudności i wymiotów, przepr. Agnieszka Starewicz-Jaworska, Kurier Medyczny, 03/2020, 6-8.
- Kawecki Andrzej, Krzakowski Maciej, Nudności i wymioty związane z chemioterapią i radioterapią, Varia Medica 2018, tom 2, nr 2,159–167.
- ALIVA Onkofundacja. Masz prawo wiedzieć: nudności w chemioterapia, dostęp: 21.07.2024.
